400 سال پیش زمانی که ماساتاکا تاکِناکا پایه‌های اولیه شرکت کوچکش را بنا می‌کرد، تصوری از اینکه روزی شیوه انتخابی او برای مدیریت سرمایه‌اش به قدیمی‌ترین و مرسوم‌ترین الگوی اقتصادی جهان بدل شود نداشت. الگویی که در حال حاضر دوسوم از غول‌های اقتصادی جهان مطابق با آن اداره می‌شوند، سهمی 90 درصدی در GDP جهانی دارد و توانسته اشتغال‌زایی 50 تا 80 درصدی در سراسر جهان داشته باشد. در یک‌کلام می‌توان گفت: این شرکت ژاپنی زمینه‌های ورود به مرحله نوین از اقتصاد و مدیریت را فراهم ساخت. اگر آشنایی با یکی از پدیده‌های منحصربه‌فرد و شگرف جهان پول و سرمایه برایتان جذاب است، پیگیری گزارشی در خصوص شرکت‌های خانوادگی خالی از لطف نخواهد بود.
در وهله اول بهتر است تعریفی ساده از پدیده‌ای پیچیده‌ای که تاکِناکا آن را بنیان نهاد ارائه دهیم: شرکت‌های خانوادگی؛ سازمان‌های هستند که با مشارکت اعضای سببی یا نسبی یک خانواده اداره می‌شوند. این مشارکت عموماً دو بخش مالکیت و مدیریت را شامل می‌شود. هرچند اگر بخواهیم نگاهی موشکافانه به تاریخچه کارهای مشارکتی و خانوادگی داشته باشیم، اولین نشانه‌های آن را باید در زمان آغاز کشت‌وکار انسان روی زمین جستجو کنیم. بُرهه‌ای از تاریخ که صاحبان زمین همراه با اعضای خانواده‌شان به رتق‌وفتق امور می‌پرداختند. بنابراین، شاید نتوانیم این مرد ژاپنی را ایده پرداز اصلی شرکت‌های خانوادگی بدانیم ولی قطع به‌یقین گسترش‌دهنده این شیوه مدیریتی کسی جز ماساتاکا نیست، کسی که مدیریت شرکتش تا 14 نسل در میان اعضای خانواده‌اش دست‌به‌دست شد.
پایه‌های آنچه در سال 1610 در ژاپن بنانهاده شد، در ابتدا منجر به شکل‌گیری فضایی شد که در آن فعالیت شرکت‌های خانوادگی را به چند حوزه خاص محدود می‌شد. به همین دلیل ساده و ریشه دواندن یک تفکر اشتباه تا سال‌ها مؤسسات خانوادگی جرئت حضور در عرصه‌هایی به‌غیراز خرده‌فروشی، صنایع اتومبیل و مدیریت سرمایه را نداشتند. اما گذشت ایام نشان داد، اتخاذ این الگو در مدیریت انواع کسب‌وکارها نتایج درخشانی به همراه دارد. از همین رو، امروزه نه‌تنها صنایع گاز، پتروشیمی و بزرگ‌ترین خطوط هوایی دنیا به شکلی خانوادگی اداره می‌شوند، بلکه حتی رسانه‌های خبری جریان ساز و صنایع تولیدکننده محتواهای سرگرم‌کننده به‌واسطه حفظ همین روابط سببی و نسبی مدیریت می‌شوند.
یکی از عرصه‌هایی که تا سال‌ها جایگاه چندانی میان مؤسسات خانوادگی نداشت شرکت‌های فناورانه و ارائه‌دهنده خدمات ارتباطات راه دور بوده‌اند. اما هر چه ملزومات زندگی در دنیایی دیجیتال و مجازی گسترش یافت و ارتباطات باواسطه کامپیوتری جایگزین ارتباطات واقعی شد، مقدمات حضور اثربخش شرکت‌های این‌چنینی در عرصه اقتصاد فراهم شد. طبیعتاً تجربه موفق مدیریت خانوادگیِ کسب‌وکارهای مختلف، بسیاری از شرکت‌های فعال این حوزه را به حفظ سرمایه میان نزدیکان و خویشاوندان تشویق کرد. نکته جالب‌توجه و تقریباً مشترک میان شرکت‌های این‌چنینی نقطه آغاز کار آن‌هاست، بنیان‌گذاران اولیه این مؤسسات اغلب به دلیل اجتناب از هدر رفت سرمایه کار خود را در حوزه‌ای کاملاً متفاوت مانند مواد غذایی آغاز کردند. اما گذشت ایام در کنار روحیه ریسک‌پذیری و صدالبته قوه خلاقیت و ابتکار صاحبان این شرکت‌ها را بر آن داشت تا قدم در عرصه‌ای نسبتاً ناشناخته بگذارند. بلندپروازی این افراد برای شناخت دنیای پررمزوراز، پیچیده و هزارتوی فناوری اطلاعات گران‌بهاترین میراثی بود که آن‌ها برای نوادگان خود بر جای گذاشتند. اخلافی که به‌خوبی توانستند آنچه از اسلافشان به دستشان رسیده بود نه‌تنها حفظ بلکه گسترش دهند و حتی حضور در مرزهایی جدید را تجربه کنند. فعالیت‌های بین‌المللی شرکت‌های فناورانه‌ای که به‌صورت خانوادگی اداره می‌شوند تا حدی است که زندگی روزمره بخش قابل‌توجهی از مردم در سراسر جهان به محصولات و خدمات ارائه‌شده توسط آن‌ها گره‌خورده است. این وابستگی در کنار دیگر ملزومات زندگی در دنیای دیجیتالی شده امروز موجب آن شده که امروز نام دو شرکت فناورانه و رایانه‌ای سامسونگ و فاکسکان در کنار دو غول همیشگی شرکت‌های خانوادگی یعنی وال‌مارت و فولکس‌واگن خودنمایی کند. ناگفته پیداست مؤسسات فناورانه خانوادگی منحصر به همین دو نام نمی‌شوند و می‌توان لیست بلندبالایی از شرکت‌های این‌چنینی تهیه کرد. بااین‌حال در گزارش پیش رو به منظور آشنایی و ارائه دیدی کلی تنها به معرفی برخی از بزرگ‌ترین و مهم‌ترین شرکت‌های فناورانه می‌پردازیم.
سامسونگ یکی از ابر غول‌های صنعت تکنولوژی جهان است که سال 1938 توسط لی بیونگ-چول کار خود را با صادرات محصولات غذایی همچون ماهی خشک شروع کرد. این شرکت به‌تدریج در زمینه‌های دیگری قدم گذاشت و در سال 1970 موفق به تولید لوازم‌خانگی گشت، تلاش‌های مدیران این شرکت برای امتحان عرصه‌های مختلف تا جایی ادامه داشت که سامسونگ در سال 1990 اولین حافظه و هارد کامپیوتر خود را تولید کرد. آنچه سامسونگ را از سایر رقیبان آسیایی و حتی جهانی متمایز می‌کند، تلاش او برای آموزش و ورود پسرانش به عرصه کار بوده است. تلاشی که منجر به اداره این ابر غول دنیای اقتصاد توسط سه نسل از خانواده بیونگ-چول گشته شده است. روزی که بیونگ-چول نام سامسونگ به معنای سه ستاره را برای شرکتش انتخاب می‌کرد رویای جهانی‌شدن را در سر داشت؛ رؤیایی که هرچند خودش مجال دیدنش را نیافت ولی توسط پسرانش به حقیقت پیوست؛ حالا سامسونگ به حدی بزرگ‌شده است که شاید نتوان دنیای بدون آن را متصور شد.
فاکسکان اما قصه‌ای متفاوت دارد، این شرکت برخلاف سامسونگ که سال‌های سال است نامش سر زبان‌هاست تا مدت‌ها علاقه چندانی به رسانه‌ای کردن فعالیت‌هایش نداشت. شرکتی که هرچند لقب بزرگ‌ترین صادرکننده و تولیدکننده چین را یدک می‌کشد و قطعاتی که تولید می‌کند در دل محصولات شرکت‌های اپل و سونی جای گرفته‌اند، اما تا زمان خودکشی دسته‌جمعی 11 کارگرش در سال 2010 اسمش به گوش کمتر کسی خورده بود. مجموعه شرکت‌های فاکسکان که این روزها معروف به شهر فاکسکان هستند در سال 1974 با سرمایه‌ای 7 هزار و 500 دلاری توسط تری گو تأسیس شد. شرکتی که در حال حاضر قطعات محبوب‌ترین وسایل الکترونیکی جهان یعنی آی‌فون و آی‌پد را تولید می‌کند. اما تری گو سخت‌گیر، برای شهری که راه انداخته قوانین خاص و حتی ظالمانه در نظر گرفته است و تصمیم دارد بخش اعظم سهام کارخانه‌ها درون خانواده‌اش باقی بماند تا پس از مرگش اداره امپراتوری دست‌نیافتنی‌اش به دست غیر نیفتد.
برای آن‌هایی که با دنیای نرم‌افزار آشنایی دارند قطعاً داسو نام آشنایی است، شرکتی پیشگام که در عرصه نرم‌افزارهای شبیه‌سازی سه‌بعدی فعالیت دارد. این شرکت در سال 1929 توسط صنعتگر، کارآفرین و مخترع فرانسوی مارسل داسو تأسیس شد. البته فعالیت‌های گروه داسو تنها منحصر به حوزه نرم‌افزار نمی‌شود، این شرکت خانوادگی در صنایع هوانوردی و مطبوعات نیز دستی بر آتش دارد. مدیریت گروه داسو که هر سه زیرمجموعه گفته‌شده را شامل می‌شود در حال حاضر در دست سرژ داسو یعنی فرزند مارسل مخترع است. اعداد و ارقام در کنار حضور جهانی داسو سیستم در حوزه‌های نرم‌افزاری نشان از آن دارد که تلاش‌های سرژ برای حفظ و توسعه میراث به‌جامانده از پدر به بهترین شکل ممکن جواب داده است. سرژ که در سال 2013 به‌عنوان چهارمین فرد ثروتمند جهان شناخته شد علاقه چندانی به شیوه‌های مدیریتی غیر خانوادگی ندارد، او هم مانند پدر قصد دارد مجموعه شرکتش توسط اعضای خانواده‌اش اداره شود.
اغراق نیست اگر او را قدرتمندترین زن در عرصه فناوری بدانیم، زنی که در سال 1997 یکی از بزرگ‌ترین شرکت‌های تولیدکننده تلفن همراه را راه‌اندازی کرد. هرچند فرد لئو با چِر وانگ همراه شد تا اچ‌تی‌سی به‌عنوان مهم‌ترین کارخانه تولید تلفن همراه بنانهاده شود، اما موفقیت این غول تایوانی بیش از هر چیز مرهون ایده‌های چِر وانگ است. زنی که توانست در سال 2014 عنوان 54 زن پرقدرت جهان را از سوی مجله فوربز کسب کند. اثرگذاری وانگ تا حدی است که هیچ‌کس نام اچ‌تی‌سی را بدون وانگ به یاد نمی‌آورد. شرکتی که در سال 2008 اولین تلفن همراه مجهز به سیستم‌عامل اندروید را در جهان معرفی کرد و در سال 2011 به‌عنوان تولیدکننده برتر سال برگزیده شد. نکته جالب‌توجه در مورد ونگ تلاش او برای حفظ سرمایه درون خانواده بزرگ ونگ و مشارکت و یاری‌گرفتن از همسرش برای اداره شرکت مثال‌زدنی‌اش بوده است.
یکی دیگر از مهم‌ترین شرکت‌های خانوادگی و بزرگ‌ترین شرکت مخابراتی امریکای جنوبی امریکا مُوویل نام دارد. هرچند امریکا موویل شرکت جوانی است و تنها 15 سال از عمر آن می‌گذرد ولی در همین مدت توانسته خود را به‌عنوان یکی از قوی‌ترین فعالان این عرصه معرفی کند. این شرکت که در رده‌بندی اعلام‌شده دانشگاه سنت گالین از 500 شرکت خانوادگی در جایگاه 17 قرار دارد در سال 2012 سودی 7 بیلیون دلاری داشته است. کارلوس اسلیم بنیان‌گذار این شرکت جهانی که در سال 2014 با ثروتی 72 میلیارد دلاری پس از بیل گیتس در جایگاه دومین ثروتمند جهان قرارگرفته است، وی قصد دارد پس از بازنشستگی و مرگش امریکا مُوویل به دست خانواده‌اش اداره شود. در حال حاضر بیشترین سهام این شرکت در دست کارلوس و اعضای خانواده‌اش قرار دارد.
خانواده میتال در سال 1995 پایه‌های یکی از مهم‌ترین شرکت‌های مخابراتی جهان را در هند بنا نهادند، شرکتی که در حال حاضر با 20 شعبه در سراسر جهان فعالیتی بین‌المللی دارد. بهارتی ایرتل در هر منطقه‌ای که فعالیتش را شروع می‌کند خدمات نسل دوم، سوم و چهارم تلفن همراه را ارائه می‌دهد، این شرکت نه‌تنها بزرگ‌ترین اپراتور شبه‌قاره هند است بلکه سومین بزرگ جهان نیز است. 20 سال پیش سونیل میتال سرانجام توانست ایده همیشگی خود مبنی بر راه‌اندازی اپراتور تلفن همراه با کمک برادرش پیاده‌سازی کند. تلاش‌های بی‌اندازه سونیل و خانواده‌اش سرانجام در سال 2008 با خرید گروه MTN به بار نشست، خریدی که هزینه‌ای 45 بیلیون دلاری برای این شرکت به همراه داشت. سود 52 بیلیون دلاری بهارتی ایرتل در سال‌های 14-2013 آن را به یکی دیگر از شرکت‌های خانوادگی پردرآمد دنیا بدل کرده است.
خدمات مشاوره‌ای تاتا یک شرکت فناوری اطلاعاتی چندملیتی است که 47 سال پیش در بمبئی بنانهاده شد. این شرکت مشاوره‌ای که با بیش از 300 هزار کارمند بزرگ‌ترین شرکت ارائه‌دهنده خدمات فناوری اطلاعات در شبه‌قاره هند محسوب می‌شود. خدمات مشاوره‌ای تاتا میراثی که خانواده کارآفرین و صنعتگر تاتا برای اهالی این شبه‌قاره باستانی به‌جای گذاشته‌اند. جمشید جی تاتا که امروز به‌عنوان پدر صنعت هند خوانده می‌شود بنیان‌گذار اصلی این گروه است. میراث به‌جای مانده از جمشید جی سرانجام به یکی از شایسته‌ترین افراد خاندان او یعنی جی.آر. دی تاتا رسید، کسی که نه‌تنها اولین گواهینامه خلبانی هند را دریافت کرد بلکه بالاترین نشان کشور فرانسه یعنی لژیون دونور را نیز کسب کرد. جی.آر. دی هم مانند جدش میراث گران‌بهایی که برای رشد و نموش سال‌ها زحمت کشید به یکی دیگر از نزدیکانش سپرد، و حالا نزدیک به پنج دهه است که این شرکت توسط اعضای خانواده بزرگ تاتا اداره می‌شود.
در کنار همه این نمونه‌های موفق می‌توان به شکست شرکت خانوادگی وی‌ام‌ویر اشاره کرد. شرکتی نام‌آشنا در حوزه تولید نرم‌افزارهای مجازی‌سازی، که قطعاً بدون وجود آن صنعت نرم‌افزار چیزی کم خواهد داشت. وی‌ام‌ویر در سال 1998 توسط دایانا گرین، مندال رُزنبلوم، اسکات دوین و ادوراد ونگ تأسیس شد. زوج گرین و رُزنبلوم تا 7 سال پیش به‌عنوان مدیرعامل اجرایی و دانشمند در این شرکت مشغول به فعالیت بودند، اما هشتم جولای 2008 سرنوشت این اَبر شرکت را به‌کلی تغییر داد. در این روز حکم اخراج گرین اعلام و جایگزین او معرفی شد، به دنبال این واقعه سه نفر از اعضای اصلی شرکت ازجمله شوهر خانم گرین یعنی رُزنبلوم از استعفانامه خود را به تقدیم و عطای فعالیت در وی‌ام ویر را به لقایش بخشیدند. همزمان به این تغییرات گسترده و غیرقابل‌پیش‌بینی سهام شرکت 24 درصد افول کرد و مدیران ارشد با بحران نسبتاً پیچیده مواجه شدند. بحرانی که نشأت‌گرفته از عدم توانایی آن‌ها در حفظ زوج مؤسس و مدیر این شرکت بوده است.
قطعاً فهرست شرکت‌های فعال در حوزه فناوری اطلاعات محدود به نام‌های گفته شد نیست و می‌توان مؤسساتی همچون اچ‌سی‌ال، ویپرو، لیبرتی و … را به این مجموعه اضافه کرد. اما آنچه واضح است صاحبان این صنایع توانسته‌اند، با بهره‌گیری یک شیوه سنتی اما اثربخش یعنی مدیریت خانوادگی مجموعه‌های کوچک محلی خود را به تشکیلاتی جهانی بدل کنند.
بنیان‌گذاران این مؤسسات نشان داده‌اند، اداره خانوادگی یک شرکت در صورت رفع موانع ارتباطی میان اهالی درگیر ماجرا بهترین راه برای عبور از بحران‌های مالی و اقتصادی است. شیوه مدیریتی که به افراد صاحب سرمایه اجازه می‌دهد، تجارت خود را به صنعت تبدیل کنند و زندگی ساکنین کره خاکی را به محصولات و خدمات خود گره بزنند. مدیران ارشد و ایده‌پردازان شرکت‌های این‌چنینی ثابت کرده‌اند، جهانی فکر کردن و محلی عمل کردن بهترین و مطمئن‌ترین راه برای فتح قله‌های دست‌نیافتنی است. افرادی که عقیده داشتند مدیریت نه به‌واسطه هم‌خونی بلکه از راه آموزش به نسل بعدی منتقل می‌شود و از همین رو بیش از هر چیزی برای آموزش فرزندان و اعضای خانواده‌شان تلاش کردند. تلاشی که با استخدام و به‌کارگیری صدها هزار نیرو در کشورهای مختلف سودی جهانی داشته است.
مدیریت خانوادگی الگویی موفق برای اداره شرکت های فناورانه
