احتمالاً برای یک‌بار هم که شده «فناوری اطلاعات و ارتباطات» به گوشتان خورده است، همان غولی که می‌خواهد قرن 21 را تصرف کند و احتمالاً برای خودش حدومرزی قائل نیست. فناوری اطلاعات و ارتباطات، می‌خواهد جامعه امروزی را به جامعه اطلاعاتی و ارتباطاتی تبدیل کند. اما نقش فناوری اطلاعات و ارتباطات یا به‌اختصار «فاوا»، در توسعه اجتماعی و اقتصادی جوامع چیست؟ فاوا چگونه می‌تواند به رشد جوامع، کنترل آن‌ها و پیشبرد اهداف توسعه‌طلبانه‌اش کمک کند؟ در ادامه، سعی بر این شده است که پاسخ این پرسش‌ها را بیابیم.
فناوری اطلاعات و تأثیراتش بر اقتصاد جوامع
دهه 90 میلادی، جهان تغییر بزرگی به خودش دید. فناوری اطلاعات و ارتباطات که عده‌ای آن را زاده دست سرمایه‌داری می‌دانند، جای خود را در میان دیگر فناوری‌های آن زمان باز کرد و آن‌قدر پیشرفت کرد که توانست خیلی زود جایگاهش را محکم کند. فناوری اطلاعات و ارتباطات، در عین پیچیدگی و گستردگی‌اش، خیلی راحت در دسترس عموم مردم قرار گرفت، بنابراین در بازارش عملاً رقابتی وجود نداشت و به همین دلیل توانست کالاهایش را ارزان و عمده در اختیار مشتریانش قرار دهد. همین استفاده گسترده از فاوا، توانست تولید ملی کشورها را بهبود ببخشد و درنتیجه اثر مستقیمش بر اقتصاد به‌صورت ملموسی حس شود. همین افزایش تولید به اشتغال و صادرات هم کمک بزرگی کرد. دهه 19 را انقلاب فاوا توصیف کردند و همان زمان، وضعیت اقتصادی جهان بهبود قابل‌تأملی به خود دید. همچنین فناوری اطلاعات و ارتباطات، به کمک شبکه‌های اطلاعاتی وسیع و گسترده‌اش، روستاهای دورافتاده و جوامع گسترده را به هم وصل کرد، آن‌ها توانستند از این طریق از وضعیت اقتصادی یکدیگر مطلع شوند، از محصولات و اشتغال هم آگاه شوند و در جهت بهبود وضعیت اقتصادی خود بکوشند. فاوا توانست به‌خوبی رقابت اقتصادی بین روستاها و جوامع کوچک و دورافتاده را به شکلی منسجم و برنامه‌ریزی‌شده، ایجاد کند، به‌نحوی‌که فرصت‌های اقتصادی این جوامع، کاملاً چشم گیرانه بهبود پیدا کرد.
اما این تنها کارکردهای اقتصادی فناوری اطلاعات و ارتباطات نبود، قدرت غول‌آسای فاوا در احتساب محصولات، آن‌قدر تولید و صنعت را متحول کرد که رشد سریع صنعت، بهره‌وری اقتصاد را به دنبال داشت. ازآن‌پس، تولید، توزیع و احتساب صنایع شکلی جدید به خود گرفت. فاوا توانست با قدرت عجیبش، هم سرمایه‌های بخش‌های راکد و عقب‌افتاده را به خود جذب کند، هم فعالیت‌های اقتصادی را به نحوی دیگر تغییر دهد. بهتر است این مسئله را با مثالی روشن سازیم. اگر تا پیش‌ازاین برای سفارش محصول خود، باید ساعت‌های زیادی از وقتتان را صرف بازدید از فروشگاه‌ها، مغازه‌ها و ماندن در ترافیک می‌کردی، ازاین‌پس فناوری اطلاعات و ارتباطات می‌خواهد شما را با وجهه دیگری از خرید، فروش و توزیع محصولات آشنا کند. «فروشگاه‌های اینترنتی»، تنها یک نمونه از هزاران فرصت ایجادشده توسط فاوا است. خرید از فروشگاه غذایی، خوراکی یا غیره دیگر نه نیاز به‌صرف کردن پول بنزین یا هدر دادن زمان ندارد. «تجارت الکترونیک» یکی از مهم‌ترین و درعین‌حال اولیه‌ترین اهداف فاوا بود. تجارت الکترونیک می‌خواهد تجارت سنتی را کنار بگذارد که البته تااندازه‌ای در آن موفق عمل کرده است. تجارت الکترونیک را این‌گونه توصیف می‌کنند: «خریدوفروش و تبادل هرگونه کالا، خدمات و یا اطلاعات از طریق شبکه‌های رایانه‌ای یا انجام مبادلات تجاری در یک قالب الکترونیکی. اولین مشخصه آن سرعت، دقت، صحت، کنترل آمار و ارقام و استفاده صحیح از فرم‌های استاندارد مربوطه است.»
اما در این میان، فناوری اطلاعات و ارتباطات برخورد دوگانه‌ای با نیروهای کار داشته است: «ج.رگنسون در سال ۲۰۰۱ نشان داد که نیروی کار ماهر به‌عنوان مکملی برای فناوری اطلاعات و ارتباطات محسوب می‌شود درحالی‌که نیروی کار کم مهارت به‌آسانی جایگزین پذیر هستند. برای مثال، در شمال کشور غنا، افرادی که آموزش‌های مهارت‌های رایانه‌ای و مدیریت را گذرانده‌اند، در سال ۶۰۰۰ دلار درآمد دارند درحالی‌که متوسط تولید سرانه ناخالص ملی ۳۹۰ دلار است. باوجوداین، در بلندمدت، زمانی که استفاده از نرم‌افزارها آسان‌تر گردید، احتمالاً ارزش نیروی کار کم مهارت، بیشتر و ارزش نیروی کار ماهر، کمتر شده و این تفاوت کم‌رنگ‌تر می‌گردد.» در کل فاوا، بر بازار کار تأثیرات مثبت و منفی مختلفی گذاشته و البته همچنان می‌گذارد. در یک مقاله‌ای که به همت چند پژوهشگر نوشته‌شده است، به نحوه این تأثیرات پرداخته‌شده است: «تأثیر بر نوع و ماهیت مشاغل و بازار کار ازجمله مهم‌ترین آن‌ها ICT، نوع مشاغل را از چهار طریق حذف، ایجاد و تغییر مشاغل و انجام کار از راه دور، تحت تأثیر قرار می‌دهد. فناوری اطلاعات و ارتباطات بر ساختار مشاغل نیز تأثیر گذاشته و ماهیت مشاغل در جامعه را از طریق کاهش متوسط سختی کار، فکری‌تر شدن، ناپایدارتر شدن و تخصصی‌تر شدن مشاغل، متحول می‌کند.»
فناوری اطلاعات و ارتباطات کاری کرده است که رقابت اقتصادی عمدتاً به چند عامل وابسته باشد: «توانایی تبدیل حجم انبوه اطلاعات به دانش قابل‌استفاده»، «به‌کارگیری آن در راستای اهداف بنگاه‌های اقتصادی» و «اقتصاد کشورها» به همین دلیل است که مدیریت دانش، مهم‌ترین بازار کاری برای بسیاری از بنگاه‌های اقتصادی به شمار می‌رود، چون تبدیل صحیح و مؤثر اطلاعات به دانش رشد بنگاه‌ها سرعت گرفته است و قاعدتاً رقابت اقتصادی میان آن‌ها افزایش پیدا می‌کند. در حقیقت، به‌وسیله فاوا، شغل‌ها تخصصی‌تر از قبل می‌شود، ابزارهایی که این فناوری از آن کمک می‌گیرد، به کارایی مجموعه‌های اقتصادی کمک بزرگی می‌کند.
در این میان آمریکا، اولین کشوری است که توانست از قدرت فاوا سود ببرد، صادرات کالاهای فناوری اطلاعات و ارتباطات، رشد شایانی به افزایش حجم تولید ناخالص داخلی این کشور کرد.
جوامع ، الگوی شکل‌پذیر فاوا
می‌توان اولین تأثیرات اجتماعی فناوری اطلاعات و ارتباطات را در آموزش و تحولات نظام آموزشی و آکادمیک کشورها ملاحظه کرد. کلاس‌های درس سنتی حالا دیگر کم‌کم دارند جای خود را به ابزارهای فناوری اطلاعات و ارتباطات می‌دهند. برگزاری کلاس‌های آنلاین، استفاده از وسیله‌های الکترونیکی برای آموزش و مهم‌تر از همه، اینترنت‌های سراسری مؤسسات آموزش عالی، همه نویددهنده تحولی بزرگ در آموزش کشورهاست. گرچه این روش، مزایایی هم دارد، اما نمی‌توان از تأثیرات منفی آن چشم پوشاند. «رباتی شدن» کسانی که از کودکی یاد گرفته‌اند راه‌حل آموزشی خود را در موتورهای جستجوگرشان بیابند، قطعاً نمی‌تواند کارایی لازم را داشته باشد. اما از مزایای آموزش الکترونیک، می‌توان به تحصیل در عین اشتغال اشاره کرد. دوره‌های آموزشی که روزبه‌روز در حال گسترش است، سعی در باسواد کردن جامعه آماری‌اش دارد.
اما فاوا، رحمی به زندگی شخصی افراد نمی‌کند. حقوق معنوی تقریباً در این فضا بی‌معنی است، به همین دلیل است نویسنده‌ای که کتابی می‌نویسد، هیچ‌گاه مطمئن نیست که روزی نوشته‌های ذخیره‌شده در سیستمش، از او دزدی نشود و در فضای فناوری اطلاعات قرار نگیرد. به همین ترتیب، مصرف‌کنندگان فاوا هیچ‌گاه به آن اعتماد لازم را ندارند و اگر احیاناً اطلاعات شخصی‌شان را در ابزارهای فاوا ثبت کنند، رمزنگاری‌های مختلفی بر روی دستگاه قرار می‌دهند. از این منظر می‌توان فناوری اطلاعات و ارتباطات را بهانه‌ای برای عدم اعتماد افراد به یکدیگر دانست. به‌عنوان‌مثال، اگر «الف» در حال درد و دل با «ب» است، همواره از این ترس دارد که مبادا صحبت‌های خصوصی‌اش با او که ازقضا مکتوب هم است، در اختیار دیگران قرار بگیرد. «خودداری و منزوی شدن روزمره»، ازجمله تأثیرات منفی فناوری اطلاعات و ارتباطات بر روی جامعه و افراد است. از سوی دیگر، هیچ فیلتری بر روی ورود اطلاعات به فضای فاوا وجود ندارد یا اگر هم باشد، بسیار ضعیف است. قوانین ناظر بر این فضا، یکی از نقاط ضعفی است که فناوری اطلاعات و ارتباطات هیچ پاسخی برای آن ندارد. هزاران اطلاعات ناقص، کذب، وحشتناک و شایعه افکن می‌تواند وارد محیط فاوا شود و میلیون‌ها کاربر روزانه با آن برخورد می‌کنند. شایعاتی مثل فوت اشخاص، پیش‌بینی وقوع زلزله‌ای مهیب، سیل و حوادث اجتماعی، می‌تواند تأثیراتی بسیار منفی بر جامعه و افرادش بگذارد. یکی دیگر از تأثیرات فناوری اطلاعات و ارتباطات، متخصص کردن نیروی کارش است که پیش‌تر به آن از منظر اقتصادی پرداخته شد. اما از منظر اجتماعی، فاوا درعین‌حال می‌تواند نابرابری را بیشتر کند، کسانی که به هر دلیل نمی‌توانند خودشان را با سیستم‌های الکترونیک ادارات منطبق کنند، مجبور به روی آوردن به کارهای سیاه می‌شوند، یا مثلاً مجبورند مستخدم یقه‌سفیدانی شوند که آن‌ها کار با فناوری اطلاعات و ارتباطات را خوب بلدند. از سوی دیگر فاوا معیارهای شغلی در یک جامعه را هم تااندازه‌ای تغییر داده است، به‌عنوان‌مثال این فناوری می‌تواند شغل افراد را روتین و تکراری جلوه دهد. این‌که افراد هرروزه بیایند و پشت سیستم‌های خود، بدون هیچ تحرکی کار خود را انجام دهند و دوباره فردا و فرداها همه‌چیز به همین منوال پیش رود، رضایت شغلی را پایین می‌آورد و البته این امر می‌تواند به کاهش کارایی هم منجر شود. پیش‌ازاین از رباتی کردن افراد در نظام آموزشی آنلاین صحبت شد، فاوا به همین منوال می‌تواند افراد را فاقد صفات بارز انسانی بار بیاورد. افراد بزرگ‌تری که سروکار هرروزه‌شان با ابزارهای فناوری اطلاعات و ارتباطات است و به دلیل تماس دائمی‌شان با یک «دستگاه»، رفتارهای اجتماعی را از یاد می‌برند.
اما با همه این اوصاف، فناوری اطلاعات و ارتباطات می‌تواند بر ایجاد فرهنگ مشترک بین افراد بشر تأثیر زیادی بگذارد. زمانی که الف از کشوری در اروپا، با فردی از کشوری در آسیا ارتباط می‌گیرد، علاوه بر درک و فهمیدن از فرهنگ متفاوتشان، می‌توانند وجوه مشترک فرهنگی‌شان را دریابند و در جهت گسترش آن بکوشند. فاوا در حقیقت می‌کوشد مرز فرهنگ‌های مشترک را کوچک‌تر کند و کشورها را با مرزهای خودش تعریف کند. مرزهایی که تکنولوژی، حد آن‌ها را تعیین می‌کند. همچنین مطلع شدن افراد از اتفاقاتی که در جوامع دیگر می‌افتد، می‌تواند تأثیر زیادی بر زندگی آن‌ها داشته باشد، مثلاً آن‌ها می‌توانند از طریق اطلاعاتی که از کشورهای دیگر به دست می‌آورند، خودشان را به‌روز کنند، این به‌روز کردن یا به‌اصطلاح آپدیت شدن، می‌تواند در همه وجوه زندگی باشد، از جزئی‌ترین مثل لایف استایل تا کلی‌ترین ابعاد جوامع. اما بااین‌حال، فناوری اطلاعات و ارتباطات آن‌قدر مرزها را درنوردیده است که دیگر نمی‌توان زندگی را بدون آن گذراند، بدون آثار مثبت و مخربش، بدون وسیله‌های ارتباطی گسترده‌اش.
